Foto Kasteelpark Nijenborgh. Fotograaf: Tirzah Schnater
Ons cultureel erfgoed heeft het zwaar te verduren, onder andere als gevolg van klimaatverandering. Karakteristieke landschappen verdwijnen, de fundering van monumentale gebouwen wordt aangetast door droogte, en ook schaatsen op Nederlands natuurijs wordt een steeds zeldzamer goed. Georgia de Poorter, adviseur Erfgoed en Leefomgeving bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), legt uit hoe klimaatverandering en cultureel erfgoed zich tot elkaar verhouden. Enerzijds, vertelt De Poorter, is klimaatverandering een bedreiging voor ons cultureel erfgoed, anderzijds biedt dit erfgoed juist oplossingen voor klimaatadaptatie. ‘Als je kennis hebt van de manier waarop de bodem in de loop der tijd is opgebouwd, kun je beter beoordelen welke functie het beste op welke plek past.’
Georgia de Poorter werkt sinds 2023 als senior adviseur bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) aan het programma Erfgoed, water en klimaat. Het programma onderzoekt wat de gevolgen zijn van klimaatverandering voor cultureel erfgoed. Daarnaast laat het zien op welke manier historische kennis ingezet kan worden voor klimaatadaptatie.
Georgia heeft bestuurskunde gestudeerd aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Ze werkte bij verschillende bureaus en decentrale overheden op het gebied van ruimtelijke ordening, volkshuisvesting (funderingsaanpak) en community development. Ook adviseerde ze als bestuursadviseur over governance-vraagstukken bij samenwerkingsverbanden zoals de Metropoolregio Amsterdam en Metropoolregio Utrecht.
Hoe kan cultureel erfgoed bijdragen aan klimaatadaptatie?
‘Hoewel klimaatverandering aan de ene kant een bedreiging vormt voor cultureel erfgoed, kan het tegelijkertijd oplossingen bieden bij klimaatadaptatie. Denk bijvoorbeeld aan het terugbrengen van historische greppelstructuren in Friesland, waardoor water in een gebied langer wordt vastgehouden. Zo wordt het landschap gevarieerder en krijgt de biodiversiteit een zetje, omdat er meer water beschikbaar komt voor flora en fauna.’
‘Een ander voorbeeld is het Kasteelpark Weert. De gemeente Weert heeft een voormalige bedrijfslocatie gekocht en die toegevoegd aan het stadspark. Hier stond vroeger de voorburcht* van kasteel de Nijenborgh. In het ontwerp voor het park stond het toevoegen van meer water en groen centraal. Het kasteel kreeg daardoor als onderdeel van het vernieuwde park weer meer de oude luister terug. Het erfgoed werd zo meer zichtbaar en voelbaar. Het resultaat is een koelere plek in de stad met minder steen, meer water, meer groen, een grotere biodiversiteit en een fijne ontmoetingsplek voor iedereen.’
* Een voorburcht is een vooruitgeschoven verdediging van een kasteel. Meestal stonden er schuren of was er een boerderij. De grond werd vaak voor landbouw gebruikt en zorgde voor voedsel voor de kasteelbewoners.
Tegenwoordig is er zoveel nieuwe kennis en zijn er nieuwe technieken en technologie. Waarom zou je teruggrijpen op het verleden voor nieuwe oplossingen?
‘Ik denk dat het niet het een of het ander is, maar juist én-én. Ja, je hebt nieuwe techniek en nieuwe kennis nodig. En ja, je kunt historische kennis ook nog steeds prima gebruiken; die oplossingen zijn al beproefd in de praktijk. Hierdoor kan het goedkoper zijn dan nieuw te ontwikkelen systemen. Bovendien: nieuwe techniek en nieuwe kennis stellen ons weliswaar vaak in staat om een oorspronkelijke situatie ingrijpend aan te passen, maar daarmee kan je ook indruisen tegen natuurlijke omstandigheden of een natuurlijk systeem. En dat is op langere termijn niet altijd beter.’
‘Een mooi voorbeeld is water en bodem sturend: als je kennis hebt van de manier waarop de bodem in de loop der tijd is opgebouwd, kun je beter beoordelen welke functie het beste op welke plek past. Bouw geen woningen op een plek als blijkt uit historische kaarten dat op die plek juist een rivierloop lag. En plant geen bos op plekken waar de bodem niet geschikt is voor een bepaald type boom.’
‘Het verdwijnen van cultureel erfgoed heeft invloed op de sociale verbondenheid in dorpen en steden’
Wat is jullie toekomstverwachting ten aanzien van de gevolgen van klimaatverandering voor cultureel erfgoed?
‘We onderscheiden vijf elementen van cultureel erfgoed (zie beeld hieronder) die allemaal onder druk staan. Door droogte worden steeds vaker funderingen van monumentale gebouwen aangetast, waardoor verzakking dreigt. Ook archeologie is kwetsbaar door verdroging. Zeespiegelstijging bedreigt bijvoorbeeld de zogenoemde ‘slavenhuisjes’ op Bonaire. Kunst in musea wordt bedreigd door natuurbranden en overstromingen. Karakteristieke landschappen, historische parken en landgoederen hebben het in het huidige en toekomstige klimaat steeds moeilijker. En voor immaterieel erfgoed, zoals wadlopen, bloemencorso’s in de zomer en schaatsen op natuurijs, ziet de toekomst er ook niet rooskleurig uit. Dat heeft invloed op de sociale verbondenheid in dorpen en steden.’
Welke maatregelen moeten we nemen om de (klimaat)schade te beperken?
‘Voor RCE en het Deltaprogramma zijn onderzoek en monitoring belangrijk. Met het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) onderzoeken we wat de risico’s en effecten van toekomstige klimaatverandering zijn. Daarnaast is aanpassing van wet- en regelgeving wenselijk, bijvoorbeeld door cultureel erfgoed op te nemen in de verdringingsreeks*. ‘Tot slot is het ook belangrijk dat veiligheidsregio’s in hun beleidsplannen cultureel erfgoed stevig verankeren.’
De verdringingsreeks geeft een rangorde van maatschappelijke en economische behoeften, die bij (dreigende) watertekorten bepalend is voor de verdeling van het beschikbare oppervlaktewater. De verdringingsreeks geldt voor alle oppervlaktewateren en de waterbeheerder is verplicht de verdringingsreeks in acht te nemen.
Wat doen jullie er zelf aan om bewustwording over de gevolgen van klimaatverandering te vergroten en mensen tot gedragsverandering aan te zetten?
‘De RCE werkt al een aantal jaren aan bewustwording over klimaatverandering. Onlangs hebben we een serious game ontwikkeld waarbij de spelers samen bepalen welk cultureel erfgoed ze willen behouden en opgeven in geval van zeespiegelstijging en natuurbrand. We speelden dit spel recent in Amersfoort, letterlijk onder de rook van de natuurbrand in Ede; beklemmend en ontnuchterend tegelijk.’
‘Erfgoed zorgt ervoor dat je je thuis voelt op een plek’
Welke partijen moeten samenwerken aan maatregelen tegen de gevolgen van klimaatverandering?
‘Overheden (op alle niveaus) kunnen het goede voorbeeld geven, door in omgevingsplannen meer ruimte mogelijk te maken voor water(berging) en geen woningen te bouwen in uiterwaarden. Waterschappen kunnen als waterbeheerders een belangrijke rol spelen, door bijvoorbeeld het waterpeil in een gebied aan te passen. De creatieve sector (kunstenaars, ontwerpers) kan helpen bij het visualiseren van de inzet van cultureel erfgoed bij klimaatadaptatie. En natuurlijk kunnen alle inwoners van Nederland een bijdrage leveren door aandacht te vragen voor cultureel erfgoed, bijvoorbeeld bij plannen voor hun buurt, wijk, dorp of stad. Want erfgoed zorgt ervoor dat je je thuis voelt op een plek.’
‘Elke dag verliezen we meer van ons verleden dat onvervangbaar is’
‘We zien dat steeds meer partijen het belang van cultureel erfgoed erkennen, kennis hierover willen toepassen en enthousiast zijn over wat er mogelijk is. Erfgoed speelt in bijvoorbeeld de klimaatstresstesten voor gemeenten een steeds grotere rol. Maar het kan natuurlijk altijd nog beter. En sneller. Want we verliezen elke dag meer van ons verleden dat onvervangbaar is en dat we niet meer door kunnen geven.’
Wat is jullie oproep aan de Deltacommunity?
‘We reiken als RCE graag de helpende hand. Betrek ons als je wilt gaan werken aan een maatschappelijke opgave. En doe dat vanaf het begin. We kijken en denken graag mee hoe we cultureel erfgoed kunnen beschermen, inzetten en op die manier doorgeven aan toekomstige generaties.’
