ProRail brengt stresstest in beeld met eigen Klimaateffectatlas

Foto Station Driebergen-Zeist. Bron: Tineke Dijkstra

De kaarten op tafel: gedeelde belangen vinden en samenwerken bij klimaatverandering

In het Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie staan zeven ambities met als doel: een klimaatbestendige en waterrobuuste inrichting van Nederland in 2050. Een van die ambities is om kwetsbaarheden in beeld te brengen met een stresstest. ProRail voerde zo’n test uit voor de mogelijke gevolgen van klimaatverandering op het spoorsysteem. De resultaten zijn door middel van kaarten bij elkaar gebracht in de ProRail Klimaateffectatlas. Sinds september 2022 is deze atlas voor iedereen online in te zien. Marije Fijlstra en Stefan Jak van ProRail vertellen waarom de Klimaateffectatlas van groot belang is.

Stefan Jak op station Ede-Wageningen Bron: Privé

Marije Fijlstra werkt als informatiespecialist bij ProRail en richt zich in het bijzonder op geodata. Ze was medeverantwoordelijk voor de analyses van de Klimaateffectatlas en voor de interne en externe publicatie ervan.

Stefan Jak is vakspecialist Klimaatadaptatie bij ProRail en richt zich met name op de adaptatie bij projecten, maar ook op het netwerk als geheel. Het overkoepelende doel van zijn werkzaamheden: ervoor zorgen dat in de toekomst dezelfde prestaties geleverd kunnen worden, ondanks klimaatverandering.

Hoe wordt er samengewerkt met de thema's van het Deltaprogramma?

Stefan: ‘In het Deltaprogramma gaat het erom Nederland zo in te richten dat we zijn voorbereid op overstromingen, wateroverlast, droogte en hitte. Voor ProRail zijn wind en onweer eveneens relevant, daarom hebben we die ook in onze stresstest opgenomen. Water bij het spoor is voor ons altijd een mogelijk probleem. Om problemen en mogelijke oplossingen in kaart te brengen zoeken we samenwerking met andere partijen in risicodialogen. Een risicodialoog is een open en eerlijk gesprek waarbij risico’s uitgebreid besproken wordt. Met een goede dialoog over risico's kom je tot de kern, krijg je begrip voor elkaars standpunten, leer je elkaar beter kennen. Want het zelfstandig oplossen van alle mogelijke waterproblemen die op onze kaarten staan, is niet haalbaar. Daar hebben we ook de beheerder van de riolerings- en watersystemen voor nodig, zoals een waterschap of gemeente. Vaak hebben we een gedeeld belang. Voor een gemeente kan het bijvoorbeeld een prioriteit zijn om te voorkomen dat een doorgang onder het spoor onder water komt te staan, om het wegverkeer te kunnen garanderen. Bij ProRail willen we ook dat je als treinreiziger het nabijgelegen station kunt bereiken. In gesprekken kom je tot zulke gezamenlijke locaties en vind je elkaar.’

‘ProRail is erg afhankelijk van andere vitale netwerken, zoals energie, telecom en ook wegen. Als die niet werken, hebben we een probleem. Neem bijvoorbeeld de overstromingen in Limburg in 2021. Bij draaiboeken ga je ervan uit dat monteurs bij het spoor kunnen komen om de problemen te verhelpen. Maar als de wegen dan onbegaanbaar zijn, hoe kom je daar dan? In het afstemmen van die afhankelijkheden staan we nog aan het begin.’

Wat is de meerwaarde van het in beeld brengen van de resultaten van de stresstest?

Marije: ‘Met het kaartmateriaal kun je lagen over elkaar heen leggen. Zo vergelijk je zaken gemakkelijker en zie je wat eruit springt. Door kaarten van verschillende partijen te combineren zoals data van Atlas Natuurlijk Kapitaal, kun je samenwerken.’

Stefan: ‘De kaarten zijn vier jaar geleden ontwikkeld en we werken bij ProRail nu een tijdje met de data. Eerder gebruikten we de input al in gesprekken met andere partijen. Iedereen legde dan letterlijk de kaarten op tafel. We merken dat de ProRail Klimaateffectatlas erg wordt gewaardeerd. Het inspireert collega’s en andere partijen. We proberen het verhaal als het ware rond te strooien, om te laten zien wat we weten en doen. Met elkaar praten is leuk en nuttig, maar uiteindelijk wil je tot gezamenlijke actie komen.’

Wat zijn de grootste uitdagingen in jullie aanpak voor klimaatadaptatie?

Stefan: ‘Die zijn er genoeg. De grootste uitdaging is wat mij betreft een gebrek aan tijd. De kaarten gaan uit van scenario’s tot 2050, maar veel van wat op de kaart staat is nu ook al regelmatig aan de orde, zoals zware regenbuien, droogteperiodes en veel hitte. Het aanpakken van deze problemen kost heel veel tijd; alleen al de besluitvorming en aanbesteding.’

Marije: ‘De positieve kant is dat veel organisaties nu wel meer zien dat er echt iets moet gebeuren wat klimaatadaptatie betreft. Tegelijkertijd hebben we bij ProRail te maken met andere belangen, zoals vernieuwingen aan het netwerk. Een andere uitdaging die ik zie, is de grote en toenemende hoeveelheid data. Zo is het KNMI bezig met nieuwe klimaatscenario’s. Als die later dit jaar verschijnen en verwerkt zijn tot nieuwe basiskaarten in de landelijke Klimaateffectatlas, moeten we onze analyse opnieuw doen.’

‘Kijk verder dan jezelf en zoek bij een stresstest ook uit wat de omgeving doet, omdat je te maken hebt met ketenafhankelijkheid’

Stefan: ‘Voordat onze eigen ProRail-kaarten daarna zijn vernieuwd, ben je al met al zo één of twee jaar verder. Dat betekent niet dat de huidige kaarten geen waarde meer hebben, maar de scenario’s en de effecten daarvan worden misschien nog ernstiger. Hoe dat integraal doorwerkt, is niet gelijk duidelijk en verschilt mogelijk per partij. Er is geen kaart die voor heel Nederland een overkoepelend beeld geeft van de effecten. Dat zou handig zijn, al moet zo’n kaart wel een duidelijk doel hebben en overzichtelijk zijn. Tegelijkertijd is dat ook een risico: je wilt zaken niet plat slaan en moet belangrijke nuances behouden.’

Marije: ‘Voor mij is een goede kaart: zo min mogelijk erop zetten. Dat bereik je door veel zaken op te splitsen, zoals wij dat hebben gedaan. Daar kan ProRail een voorbeeld in zijn: wij zijn een landelijke organisatie en kijken dus naar heel Nederland.’

Wateroverlast op en rond het spoor bij Eijsden. Bron: Stefan Verkerk

Welke tips geef je mee aan mensen die ook een stresstest op willen zetten?

Stefan: ‘Veel overheden zijn al aan de slag met stresstesten. Maar ik kan me voorstellen dat veel bedrijven hier ook in geïnteresseerd zijn. Je moet dan vooraf heel goed de gevoeligheden voor de veranderende weersaspecten in zo’n situatie weten: als bedrijf, in de processen, in een bepaald gebied. Om dat goed in kaart te brengen moet je data onderzoeken en in gesprek gaan met deskundigen binnen en buiten het bedrijf. Mijn tip: kijk verder dan jezelf en zoek ook uit wat de omgeving doet, omdat je te maken hebt met ketenafhankelijkheid. Tegelijkertijd moet je op basis van die verzamelde informatie niet denken: ‘Dat probleem heeft zich bij ons nooit voorgedaan.’ Door klimaatverandering kan dat alsnog gebeuren. Dus betrek hier de klimaatscenario’s bij.’

Marije: ‘Het is belangrijk om je in het proces flexibel op te stellen. Wij hadden een bepaalde manier vastgesteld om de kaarten te presenteren, maar er was materiaal dat niet in die opbouw paste. Ook bleek het omzetten van de interne naar externe presentatie veel werk. Dat hadden we anders meteen extern gedaan. Dus denk goed na hoe en waar je de gegevens wilt presenteren. En houd ruimte om tijdens het proces zaken bij te stellen.’

Stefan: ‘Probeer als organisatie bij te houden wat jou heeft geraakt qua weer en klimaat. Maak niet alleen toekomstbeelden, maar zorg ook voor het bijhouden en monitoren van de gegevens. En ga na wat het effect is van alle genomen maatregelen. Het is achteraf lastiger om dat te reconstrueren, dus daarom is het belangrijk daar vooraf over na te denken. En als een soort algemene oproep wil ik meegeven: staar je niet blind op dingen, maar ga ook vooral aan de slag. Wacht niet op het ultieme plan of perfecte kaartmateriaal. Kijk naar voorbeelden; pak de kansen die er zijn en leer daar tijdens het proces weer van.’

Marije: ‘Daar sluit ik me helemaal bij aan. Je moet er iets mee dóen.’

Mogelijke gevolgen van klimaatverandering in beeld

Als spoorwegbeheerder is ProRail verantwoordelijk voor het onderhoud, de vernieuwing, uitbreiding en de veiligheid van het Nederlandse spoorwegnet. ProRail heeft een klimaatstresstest uitgevoerd die een overzicht geeft van de kwetsbaarheid van de spoorverbindingen voor zes klimaatrisico’s: wateroverlast, hitte, droogte, overstroming, stormwinden en onweer. In de ProRail Klimaateffectatlas zijn de mogelijke gevolgen van klimaatverandering in beeld gebracht met kaarten. Hiermee maakt ProRail een doorvertaling naar een eerste inschatting van de klimaatkwetsbaarheden van de spoorverbindingen.

Geospecialist Marije Fijlstra vertelt: ‘Een duidelijk voorbeeld is hoe we de gevoeligheden van het spoorsysteem voor zware neerslag in kaart hebben gebracht. Op veel plaatsen hebben we uitdagingen.’

- Bekijk hier de kaart die de kans op wateroverlast in kaart brengt.
- Bekijk hier de hele ProRail-Klimaateffectatlas.